زیارت مأثور و غیرمأثور
زائر، گاهی با بیانات خود کمالات مزور را ترنّم میکند که اینگونه ثنا خوانی فقط بیانگر میزان ارادت زائر، اعلام تولی نسبت به وی و تبری از دشمنان او، ابراز احساسات و تعیین موضع وی است و گاهی از زبان معصوم ثنا میخواند که اصطلاحاً اینگونه زیارت نامه ها را زیارت مأثور می نامند. چنین زیارت نامه هایی نه تنها کیفیت اظهار ارادت و ابراز تولّی و تبرّی را می آموزد، بلکه متنی است برای شناخت مزور و آگاهی از منزلت او؛ زیرا هر کسی به مقدار معرفت خویش سخن میگوید و کلام هر کسی بیانگر میزان شناخت و آگاهی اوست: «الکلام صفة المتکلم»[۱] «کلٌّ یأتى بما هو أهله»[۲].
زیارت، کلاس درس و مدرسهٴ تعلیم و تربیت و زیارتنامه ها متون آموزشی این کلاسها و مدرسه هاست. ائمه (علیهم السلام) که همواره به تعلیم و تربیت پیروان حق و بیان حقایق و معارف دین همّت داشتند، مباحثی در توحید و صفات الهی، نبوت و پیامبرشناسی، امامت و رهبری، تاریخ زندگی ائمه (علیهم السلام) و بیان مظلومیت ها و رنجهای خویش، افشای ستم های حاکمان جنایت پیشه در برابر حق طلبی یاران عدالت خواه و حقیقت جو، لزوم همگرایی در فکر، موضع، اقدام و عمل و... را در این زیارتنامه ها بیان کرده اند. در این زیارتنامه ها، اوصاف مزور هنگام سلام دادن تکرار میگردد و به ذکر اسم بسنده نمی شود. این، از آن جهت است که مرتبت شخص مزور برای زائر روشنتر گردد و توجه پیدا کند که معشوق و محبوب او برای اِعلای کلمهٴ توحید، اِقامهٴ نماز، ادای زکات، اِحیای امر به معروف و نهی از منکر، تلاوت کتاب خدا و... چه رنجهایی کشیده است.
زیارت نامه های مأثور دو گونه است:
۱ ـ زیارتنامه های اختصاصی که امامی خاص با آن زیارت می شود و زائر به سلام و اظهار ارادت به یکی از آن پیشوایان نور می پردازد. مانند: «السلام علیک یا رسول الله و رحمة الله و برکاته، السلام علیک یا محمد بن عبدالله...»[۳] ، «السلام علیک یا ممتحنة امتحنکِ الذى خلقکِ قبل أن یخلقکِ و کنتِ لما امتحنکِ به صابرةً...»[۴] ، «السلام علی أبى الأئمة و خلیل النبوّة و المخصوص بالأُخوّة...»[۵] ، «السلام علیک یا أباعبدالله و علی الأرواح التی حلّت بفنائک...»[۶] ، «اللهم صلّ علی على بن موسی الرضا المرتضی الإمام التّقىّ النقىّ...»[۷] ، «السلام علی محى المؤمنین و مبیر الکافرین، السلام علی مهدىّ الأُمم و جامع الکلم...»[۸].
۲ ـ زیارتنامه هایی که مضمونی عام و محتوایی کلی دارد و هر امامی را با آن میتوان زیارت کرد، مانند زیارت امین الله[۹]، زیارت جامعهٴ کبیره[۱۰]، زیارت مخصوص ماه رجب «الحمد الله الذی أشهدنا مشهد أولیائه فى رجب...»[۱۱] ، زیارت جامعهٴ صغیره[۱۲] و...[۱۳].
[۱] ـ امثال و حکم، ج ۱، ص ۲۶۸
[۲] ـ همان، ص ۱۲۷
[۳] ـ مفاتیح الجنان، ص ۱۱۴، زیارت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز شنبه
[۴] ـ همان، ص ۱۱۵، زیارت حضرت زهرا (علیها السلام) در روز یکشنبه
[۵] ـ مفاتیح الجنان، ص ۶۰۱، زیارت چهارم امیر المؤمنین علی (علیه السلام)
[۶] ـ همان، ص ۷۶۵، زیارت امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا
[۷] ـ همان، ص ۸۳۴، زیارت امام رضا (علیه السلام)
[۸] ـ همان، ص ۸۷۴، زیارت حضرت بقیة الله(عجل الله تعالی فرجه)
[۹] ـ همان، ص ۵۹۷
[۱۰] ـ همان، ص ۸۹۸
[۱۱] ـ همان، ص ۲۵۷
[۱۲] ـ همان، ص ۸۹۷
[۱۳] ـ مرحوم علامهٴ مجلسی ۱۴ زیارت جامعه در این فصل ذکر کرده است (بحار، ج ۹۹، ص ۱۲۶ ـ ۲۰۹)
کتاب ادب فنای مقربان صفحه ۳۷ تا صفحه ۳۹